ابن‌جحام ابوعبدالله محمد بن عباس بزازاِبْنِ جُحام، ابوعبدالله محمد بن عباس بن علی بن مروان بن ماهیار ملقب به بزاز، مفسر، محدث و فقیه امامی است. ۱ - نام صحیحشیخ طوسی از وی به صورت ابن حجام نام برده، [۱]
طوسی محمد، رجال، ج۱، ص۵۰۴، نجف، ۱۳۸۰ق.
[۲]
طوسی محمد، الفهرست، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة المرتضویة.
لیکن با توجه به اینکه نجاشی نام وی را ابن جحام ذکر کرده و علامه حلی [۴]
علامه حلی حسن، رجال، ج۱، ص ۱۶۱، نجف، ۱۳۸۱ق.
بر این ضبط تأکید نموده است، احتمالاً در متن رجال و فهرست، تصحیفی رخ داده است.۲ - تولد و درگذشتاز زندگی ابن جحام چیزی دانسته نیست و حتی تاریخ ولادت و درگذشت و همچنین خاستگاه وی نیز نامعلوم است. از آن‌جا که در مآخذ از میان شاگردان ابن جحام تنها به هارون بن موسی تلعکبری اشاره شده است و او در ۳۲۸ق/۹۴۰م از ابن جحام سماع حدیث کرده و به دریافت اجازه نائل شده است، می‌توان دریافت که درگذشت ابن جحام پس از این تاریخ بوده است. [۵]
طوسی محمد، رجال، ج۱، ص۵۰۴، نجف، ۱۳۸۰ق.
۳ - وثاقتنجاشی علاوه بر اینکه ابن جحام را دوبار توثیق کرده، برای وی تعبیر کثیر الحدیث را نیز به کار برده است. علامه حلی [۷]
علامه حلی حسن، رجال، ج۱، ص ۱۶۱، نجف، ۱۳۸۱ق.
و حسن بن علی حلی [۸]
حلی حسن بن علی، رجال، ج۱، ص ۳۱۷، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
نیز او را توثیق کرده‌اند.۴ - مشایخدر هیچ یک از منابع قدیمی که درباره ابن جحام سخن گفته‌اند، از مشایخ و استادان وی نامی برده نشده است، لیکن با توجه به اسناد پاره‌ای از احادیثی که از آثار وی به جای مانده، می‌توان دریافت که وی نزد کسانی چون ابن عُقده، محمد بن جعفر رزّاز، حسن بن محمد بن جمهور عمّی، احمد بن ادریس قمی، علی بن سلیمان زُراری، محمد بن هُمام اسکافی، محمد بن جریر طبری، محمد بن عثمان بن ابی شیبه و محمد بن قاسم بن سلام و دیگر بزرگان آن عصر تحصیل و استماع حدیث کرده است. [۹]
استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ج۱، ص۲۸۰، قم، مدرسة الامام المهدی.
[۱۰]
استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ج۱، ص۲۹۷، قم، مدرسة الامام المهدی.
[۱۱]
استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة،ج۱، ص۳۰۸، قم، مدرسة الامام المهدی.
[۱۲]
استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ج۱، ص۳۱۴، قم، مدرسة الامام المهدی.
[۱۳]
استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ج۱، ص۳۸۵، قم، مدرسة الامام المهدی.
[۱۴]
استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ج۱، ص۴۳۲، قم، مدرسة الامام المهدی.
[۱۵]
استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ج۱، ص۴۳۴، قم، مدرسة الامام المهدی.
[۱۶]
استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ج۲، ص۷۱۵، قم، مدرسة الامام المهدی.
از آن‌جا که در برخی نسخه‌های رجال شیخ طوسی، ابن جحام از مردم باب الطاق بغداد ، شمرده شده [۱۷]
قهپایی عنایت‌الله، مجمع الرجال، ج۵، ص۲۳۸، به کوشش ضیاءالدین اصفهانی، اصفهان، ۱۳۸۷ق.
[۱۸]
طوسی محمد، رجال، ج۱، ص۵۰۴، نجف، ۱۳۸۰ق.
و از طرفی جمعی از استادان مهم وی در بغداد می‌زیسته‌اند، به نظر می‌رسد که وی، لااقل بخشی از عمر خود را در آن‌جا سپری کرده باشد. احتمالاً وی به جهت روایت از عبدالعزیز بن یحیی جلودی، سفری نیز به بصره داشته است. [۱۹]
استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ج۱، ص۳۰۹، قم، مدرسة الامام المهدی.
[۲۰]
طوسی محمد، الفهرست، ج۱، ص۱۱۹، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة المرتضویة.
۵ - آثارابن جحام در فقه ، حدیث ، تفسیر و قرائت ، دارای آثاری بوده که می‌توان از بین آنها به المقنع در فقه، کتاب الاصول، کتاب الاوائل، التفسیر الکبیر، کتاب قرائة امیرالمؤمنین، کتاب قرائة اهل البیت و کتاب الناسخ و المنسوخ اشاره کرد. نیز وی کتابی به نام تأویل مانزل فی النبی و آله تألیف کرده است که نجاشی از آن به نام مانزل من القرآن فی اهل البیت یاد کرده، بی‌آنکه آن را دیده باشد و به نقل از دیگران، حجم کتاب را هزار برگ ذکر کرده است. بنابر گفته ابن طاووس که خود نسخه‌ای از آن کتاب را در اختیار داشته، این کتاب در دو مجلد بزرگ و شامل ۱۰ جزء بوده است. ابن طاووس و نیز حسن بن سلیمان حلی که نسخه ابن طاووس به دست وی رسیده در آثار خود، از این کتاب نقل می‌کنند. [۲۶]
ابن طاووس علی، محاسبة النفس، ج۱، ص۱۸، تهران، ۱۳۱۹-۱۳۲۰ق.
[۲۷]
حلی حسن بن سلیمان، مختصر بصائر الدرجات، ج۱، ص۱۷۲، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م.
همچنین نسخه ناقصی از آن نزد استرابادی بوده [۲۸]
استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ج۱، ص۲۸۴، قم، مدرسة الامام المهدی.
که وی بیشتر آن را در تأویل الآیات آورده است. ابن طاووس از مختصر این کتاب نیز نام برده و از آن استفاده کرده است. آقابزرگ [۳۰]
آقابزرگ، الذریعة، ج۴، ص۲۴۲.
نسخه ناقصی را که در آن از شیخ کلینی و نیز کتاب القراءات سیاری، نقل شده و نزد سید هبةالدین شهرستانی موجود بوده، نسخه‌ای از کتاب ابن جحام دانسته است، لیکن احتمالاً وی نسخه‌ای از کتاب تأویل الآیات الظاهرة را که دارای این مشخصات بوده، مشاهده کرده است. سزگین نسخه‌ای خطی از کتاب حدیث محمد بن عباس بن تجیح را معرفی کرده و احتمال می‌دهد که این شخص همان ابن جحام باشد، در صورتی که بنابر مشخصاتی که خطیب [۳۱]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱، ص۱۱۸، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
از این فرد به دست می‌دهد، می‌توان دریافت که وی کسی غیر از ابن جحام است. ۶ - منابع(۱) آقابزرگ، الذریعة. (۲) ابن طاووس علی، سعدالسعود، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م. (۳) ابن طاووس علی، محاسبة النفس، تهران، ۱۳۱۹-۱۳۲۰ق. (۴) ابن طاووس علی، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق/ ۱۹۵۰م. (۵) استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الا¸یات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، قم، مدرسة الامام المهدی. (۶) حلی حسن بن سلیمان، مختصر بصائر الدرجات، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م. (۷) حلی حسن بن علی، رجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش. (۸) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م. (۹) طوسی محمد، رجال، نجف، ۱۳۸۰ق. (۱۰) طوسی محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة المرتضویة. (۱۱) علامه حلی حسن، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق. (۱۲) قهپایی عنایت‌الله، مجمع الرجال، به کوشش ضیاءالدین اصفهانی، اصفهان، ۱۳۸۷ق. (۱۳) نجاشی احمد، رجال، قم، ۱۴۰۷ق. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جحام»، ج۳، ص۱۰۲۵. |